Dr.: Tynaorl
1. Gemeente in Noord-Drenthe; oppervlakte 144,1 km2, 31.862 inwoners (mei 2002) en 218 inwoners per km2 (1999). Ontstaan na de gemeentelijke herindeling uit de volgende drie gemeenten:
- Eelde (oppervlakte 25,63 km2) met de dorpen en gehuchten: Eelde, Eelderwolde, Luchtenburg, Oosterbroek, Paterswolde (deels; voormalig gemeentehuis), Schelfhorst en Zuideinde. Door uitbreidingen zijn Eelde en Paterswolde aan elkaar gegroeid tot Eelde-Paterswolde. De plaatsen liggen bijna alle op een zandrug parallel aan de Hondsrug, de Tynaarlorug, waarop ook de landgoederengordel gelegen is. In de laagveendalen van Drentsche Aa, Oude Aa en Woldsloot aan de oostkant en Eelderdiep aan de westzijde liggen weidegronden. Ook aan de oostzijde ligt het Paterswoldsemeer (800 ha). Deze plas, grotendeels gelegen in de gemeente Haren en de provincie Groningen, werd in 1973 uitgebreid met de recreatieplas Hoornse Plas en in 1983 met het Hoornse Meer. De provinciegrens met Groningen snijdt in het westen het zgn. 't Drenth af van het oude meer en loopt vervolgens dwars door de recreatieplas. Dit was ook het geval met de Piccardthofplas; in 1998 ging deze met het grondgebied ten oosten van de Ter Borchlaan over naar de gemeente en provincie Groningen; er omheen wordt thans de nieuwe Groninger stadswijk Piccardthof aangelegd. Aan Drentse zijde liggen het Friescheveen en het Elsburger Onland.
De voormalige gemeente kent veel natuurschoon in de vorm van bossen en landgoederen, waarin de volgende havezaten, landhuizen en villa's staan: De Marsch, Westerbroek, Weltevreden (Friescheveen), Vennebroek, Lemferdinge (trouwlocatie en galerie), De Duinen, Vosbergen (museum), Oosterbroek en Hoog Hullen; de twee laatste maken deel uit van een sanatorium ter bestrijding van drank-, drugs- en gokverslaving. Sinds kort bezit Eelde-Paterswolde drie musea: Klompenmuseum Gebroeders Wietzes, Museum De Buitenplaats inclusief Nijsinghhuis en Muziekinstrumentenmuseum Vosbergen; voorts is er het Historisch Centrum Ol Eel. In De Buitenplaats worden ook, zowel in de tuin als in het gebouw, muziekuitvoeringen gehouden.
De Eelder jaarmarkt (tweede zaterdag in juni) en het Bloemencorso Eelde (eind augustus-begin september) trekken veel publiek. Ook bevorderlijk voor het toerisme is de luchthaven Groningen Airport Eelde. Tegenover het vliegveld ligt sinds 1985 het industrieterrein met reeds in 1977 een bloemenveilingcomplex als exponent van de bloementeelt. Deze heeft sinds 1950 geleidelijk de tuinbouw (groenten, fruit, m.n. aardbeien) uit de jaren 1885-1970 verdrongen. Sinds 1922 bezit Paterswolde een tuinbouwschool (nu AOC Terra). De landbouw heeft na de komst van de Rijksluchtvaartschool in 1954 en het forensisme op Groningen (Rijksuniversiteit, Gasunie) en Assen (NAM) sinds 1970 sterk aan betekenis ingeboet. Direct na WO II telde de voormalige gemeente nog ca. 500 boerenbedrijven, in 1963 300, in 1983 90, in 1999 20 en momenteel hooguit 10. Veel boerderijen in de vroegere dorpskommen zijn gesloopt of vernieuwd. In het voormalige gemeentehuis is sinds 1998 het Centraal Meldpunt Kinderopvang (CMK), een landelijke organisatie, gevestigd.
- Vries (oppervlakte 109,42 km2) met de dorpen en gehuchten: Benkoelen, Bunne, Donderen, Halfweg, Oudemolen, Taarlo, Tynaarlo, Vries (voormalig en huidig gemeentehuis), Winde, Yde, Zeegse en Zeijen. De buurtschappen Heidenheim, Rhee, Ter Aard, Ubbena, Zeijerveen en Zeijerveld gingen bij de gemeentelijke herindeling over naar Assen. Deze gemeente maakt deel uit van het Drents plateau, ingesneden door een aantal riviertjes en beken: Drentsche Aa (vml. gemeentegrens met Zuidlaren, gemeentegrens met Aa en Hunze) met Zeegserloopje en Taarlosche Diep, dan Eelderdiep of Eekhoornsche Loop met Winderloop en vervolgens Grote Matsloot en Broekenloop, zijtakken van het Peizerdiep. De industrie is geconcentreerd op het industrie-terrein bij Tynaarlo tussen de rijksweg A28 (Groningen-Utrecht) en het Noord-Willemskanaal aan de autoweg N386 (Peize-Hoogezand-Sappemeer via Vries).
- Zuidlaren (oppervlakte 35,34 km2) met de dorpen en gehuchten: De Groeve, Midlaren, Schuilingsoord, Westlaren, Zuidlaarderveen en Zuidlaren (voormalig gemeentehuis). De gemeente ligt deels op de Hondsrug (westen), deels in het dal van de Hunze of Oostermoersche Vaart en in het gebied van de Drentse (en Groninger) veenkoloniën. De landbouw omvat goeddeels het gemengde bedrijf, en de dienstensector vooral toeristische voorzieningen. In de vml. gemeente zijn gevestigd: de Prins Bernhardhoeve t.b.v. handelstentoonstellingen, sportmanifestaties e.d., Pharma Bio-Research (geneesmiddelen), psychiatrisch centrum Dennenoord, en tot in de jaren '90, de Graaf Adolf van Nassau-kazerne (nu zetel van waterschap Hunze en Aa's).
De jaarlijkse paardenmarkt (Zuidlaardermarkt, tweede dinsdag in oktober) bestaat al sinds 1200 en trekt jaarlijks meer dan 100.000 bezoekers.
De helft van de beroepsbevolking werkt buiten de voormalige gemeente, vooral in de stad Groningen, daarnaast in Assen, Hoogezand-Sappemeer en Veendam. Het toerisme concentreert zich aan de zuidelijke boorden van het Zuidlaardermeer (De Bloemert, Meerwijk, Plankensloot en Meerzicht), waarvan 160 ha in Drenthe en 500 ha in Groningen (gemeenten Haren en Hoogezand-Sappemeer) ligt. In het dorp zelf zijn attractiepark De Sprookjeshof, Molenmuseum De Wachter en het landgoed van havezate Laarwoud trekpleisters.
De voormalige gemeente wordt aan de westkant geflankeerd door de autoweg N34 (De Punt - Emmen - Coevorden), met op- en afritten. Langs deze weg zijn per 1998 over en weer enkele grenscorrecties uitgevoerd tussen de voormalige gemeenten Zuidlaren en Anloo (thans Tynaarlo en Aa en Hunze) ten noordwesten van Schipborg.
De gemeentelijke herindeling ging hier niet zonder problemen gepaard. De Commissie Van Splunder had aanvankelijk tussen Groningen en Assen één gemeente voorzien: Noordenveld, bestaande uit de gemeenten Roden, Norg, Peize, Eelde en Vries. Naderhand kwamen er twee in beeld: Roden, Norg en Peize als Noordenveld en Eelde, Vries en Zuidlaren als 'EVZ'; over de naam Arlo bereikte men geen overeenstemming. Assen heeft getracht deze tweede gemeente bij haar grondgebied te voegen, ook al, omdat Rolde naar Aa en Hunze ging. Door een politieke actie in 1995 ging dit plan niet door. De nieuwe gemeente kreeg van 1 januari 1998 tot 1 december 1999 als werknaam Zuidlaren, hetgeen bij Eelde en Vries, de voorstanders van Arlo, veel wrevel wekte. Uiteindelijk werd het Tynaarlo, dat aan weerskanten van de Drentsche Aa de minste weerstand ondervond. De basis van de nieuwe naam is o.a. afgeleid van: a) Tynaarlorug, lopend van Taarlo tot Eelderwolde, b) Tynaarlo (mede) oudste dorp van Drenthe, c) centraal gelegen op de Koningsas en d) eveneens centraal in de nieuwe gemeente. Ook rond de plaats van het nieuwe gemeentehuis ontstond strijd. In februari 2001 werd met de score 11-12 (VVD 5 voor en 1 tegen) in de gemeenteraad het goedkopere plan Tynaarlo met alle gemeentelijke diensten op één plek verworpen ten gunste van de duurdere locatie te Vries in de driehoek Groningerstraat - Verlengde Noordenveldweg - Tynaarlosestraat, met alleen gemeentewerken / milieustraat te Tynaarlo. Het gemeentehuis zal in 2004 gereed zijn.
De nieuwe gemeente moet functioneren als een groene long tussen de steden Groningen en Assen. Daarvoor is zij erg geschikt met twee meren (Paterswoldsemeer / Hoornse Meer / Hoornse Plas en Zuidlaardermeer) en talrijke natuurgebieden zoals de landgoederengordel bij en in Eelde-Paterswolde, het Noordsche Veld en de Zeijer Strubben bij Zeijen (dat niet naar Assen ging), de Zeegser Duinen, het stroomdallandschap van de Drentsche Aa en De Vijftig Bunder bij Zuidlaren. Opvallend is de verkeersinfrastructuur van Tynaarlo. Tussen Groningen en Assen lopen vier belangrijke verkeersaders: de spoorlijn Groningen-Zwolle, de rijksweg A28 (Groningen-Utrecht), het Noord-Willemskanaal en de oude rijksweg via Haren en Vries, tezamen de Koningsas genoemd. Voorts zijn de autowegen N34 (De Punt - Emmen -Coevorden) en N372 (Peize-Vries-Zuidlaren-Hoogezand/Sappemeer van gewicht. Groningen Airport Eelde zorgt voor een regionaal, landelijk en internationaal accent. Er worden veel vluchten uitgevoerd op Zuid-Europese vakantieoorden. Van regionaal belang zijn de bloemenveiling annex vlooienmarkt te Eelde en het hallencomplex Prins Bernhardhoeve te Zuidlaren. De jaarlijkse evenementen Eelder Bloemencorso (augustus/september) en Zuidlaardermarkt (oktober) versterken nog dat beeld. Vries zal door de vestiging van het nieuwe gemeentehuis aldaar kunnen uitgroeien tot het bestuurscentrum van de nieuwe gemeente. De gemeente beslaat 8667 ha cultuurgrond, waarvan 3142 bouwland, 5372 weiland, 50 tuinbouwgrond, 94 braakland en 10 houtbestand. Het aantal vestigingen per bedrijfstak bedraagt 1517, waarvan 329 landbouw, 68 industrie, 97 bouw, 328 handel, 95 horeca, 50 transport, 318 zakelijke diensten en 232 overige diensten. De gemeente tel 22 basischolen en één voor speciaal onderwijs (Bladergroenschool te Paterswolde), voorts de vroegere tuinbouwschool (thans AOC Terra) en de KLM Luchtvaartschool, beide te Eelde. Zuidlaren bezit een dependance van het Zernike College te Groningen, Vries van het Nassau College te Assen. De gemeente bezit 11 hotels, 14 kampeerterreinen, 4 groepsaccommodaties, 529 recreatiewoningen, 3 bibliotheken, een locale omroep (Radio Loep) en 5 musea: 3 te Eelde, 1 te Vries en 1 te Zuidlaren.
De samenstelling van de gemeenteraad (23 zetels) is op basis van de verkiezingen van 2006 en 2010(zetels resp. stemmenpercentage):
VVD 4 (17,3%), 5 (20,6%)
Leefbaar Tynaarlo 3 (11,9%), 3 (12,1%)
PvdA 6 (26,1%), 5 (20,8%)
Gemeente-belangen Tynaarlo 3 (12,5%), 2 (9,8%)
CDA 2 (9,8%), 2 (9,4%)
GroenLinks 3 (11,7%), 3 (12,2%)
D66 1 (6%), 2 (9,4%)
Chr.Unie 1 (4,4%). 1 (4,4%)
2 Tynaarlo (tot 1998 Vries, tot 1 december 1999 Zuidlaren). Gelegen ten oosten van Vries, ten zuiden van Yde-De Punt, ten westen van Zuidlaren en ten noorden van Assen.
Bronnen vermelden: Arlo (820), in Aerle (1577), thoe Tinaerlo (1599), Tinaerlo (1811-13), (Tijnaarlo 1851-1865), Tijnaarloo (1867-68), Tinaarlo (1899). De plaatsnaam is opgebouwd uit te, in en Arlo, het gebied, waarin naast Tynaarlo ook het toponymisch ermee verwante Taarlo ligt. De kern van de toponiemen is Arn-lo: bos van a) arenden of b) van de lieden van de persoon Ar(n)o.
Tynaarlo is met Taarlo de oudste Drentse nederzetting; feitelijk gaat het om een gebied. De nederzetting wordt voor het eerst genoemd in een oorkonde van 18 juni 820. Hierin staat, dat ene Theodgrim zijn onroerende goederen schenkt aan het klooster Werden, n.l. Villa Arlo; Tynaarlo heet later Arlon en Aerlo (Aarlo). In 1420 telt het dorp tien boerderijen, in 1672 17, in 1742 25, in 1804 24 en in 1850 56 woningen en een school. Nadien is de bebouwing aan de Dorpsstraat ontstaan, veel later de nieuwbouwwijk en het industrieterrein (1993).
Het dorp ligt midden op de zgn. Koningsas, een bundel van auto-, water- en spoorwegen, n.l. van west naar oost de oude rijksweg (Groningerstraat-Asserstraat), het Noord-Willemskanaal (1860), de rijksweg A28 (Groningen-Utrecht) en de spoorlijn Groningen-Zwolle. Tot recent lag in het dorp aan deze lijn het gesloten station Vries-Zuidlaren. Verder oostwaarts lopen de Drentsche Aa (hier Westerdiep) en de autoweg N34 (De Punt-Emmen-Coevorden). De Koningsas wordt doorsneden door de autoweg N386 (Peize - Hoogezand-Sappemeer), een halve cirkelvormige weg in de kop van Drenthe en Gorecht. In west-oostrichting wordt het verkeer samengeperst over één brug, onder één viaduct door en over één spoorwegovergang. De spoorlijn scheidt twee cultuurlandschappen, n.l. het ontginningslandschap in het westen en het beekdallandschap van het Zeegserloopje in het oosten. In 1993 kreeg de A28 bij Tynaarlo op- en afritten en veranderde de westelijke helft in een industrieterrein. Hier bevinden zich o.a. een wegenbouwbedrijf, een uitgeverij/drukkerij, een bierfusten- en een glascontainerfabriek.
Aan weerszijden van de spoorlijn bevinden zich in totaal vier plassen door zandafgravingen, waar-onder het natuurbad Tynaarlo. In de omgeving het recreatiepark Akenveen en een camping, voorts onderdelen van de Gemeente Tynaarlo, n.l. de afdeling Ruimtelijke Ordening in een vml. pand van Gruno Wegenbouw, verder Gemeentewerken annex milieustraat. Het terrein oostelijk daarvan was optie voor het nieuwe gemeentehuis. Het plan om hier te midden van de plassen bij het dorp en het voormalige station ook de rest van het gemeentepersoneel te vestigen bij het dorp met de naam van de gemeente werd in 2001 met twaalf tegen elf stemmen verworpen; het gemeentehuis komt nu aan de noordkant van Vries (2004).
Tynaarlo kent een hechte dorpsgemeenschap, onderstreept door de vereniging van Dorpsbelangen met 500 leden. Na afloop van de Zuidlaardermarkt (tweede dinsdag in oktober) eten de Tynaarloërs stampot boerenkool in Café Centraal.
Schimpnaam voor de inwoners: Ganzen, Gaanzen (domme lieden). [Schaafsma]
